गुरुमुखीलिपिः

गुरुमुखीलिपिः (फलकम्:Lang-pa, IPA -ɡʊɾmʊkʰi) पञ्जाबीभाषालेखनार्थं एका लिपिः ।

परिचयः

गुरुमुखी इत्यास्यार्थः गुरुमुखात् निसृतः इति । अयं शब्दः गुरुमुखात् निसृता 'वाणी' इति अर्थमपि द्योतयति, यतोहि मुखस्य लिपिना सह कोऽपि सम्बन्धः नस्ति । किन्तु वाणीतः तस्याः भाषानिमित्तं प्रयुक्तमाना लिपेर्नामपि रूढ़प्रयोगात् आगतम् । पञ्जाबप्रदेशस्य गुरुवः अपि अस्याः भारतीयलिपेः प्रसारप्रचारञ्च कृतवन्तः । तथा न कृते सति सिन्धुप्रदेशः सदृशः पञ्जाबप्रदेशे अपि फरासीलिपिः विस्तृता आसीत् ।

वैशिष्ट्यम्

गुरुमुखीलिपिः अबुगिडा लेखनपद्धत्यानुश्रिता एका लिपिः । गुरुमुखीलिपेः वर्णमालायां त्रयः स्वरावर्णाः एवं ३२ व्यञ्जनवर्णाः सन्ति । स्वरवर्णेन सह मात्रां संयोजयित्वा इतरस्वरवर्णानां रचना क्रियते । एतेषां नामानि यथा- 'उड़ा', 'आया', 'इड़ी', 'सासा', 'हाहा', 'कका', 'खखा' इत्यादि । मात्राणां नामानि ('ट' कारेण सह संयोजयित्वा) यथा- ट (मुक्ता), टा (कन्ना), टि (स्यारी), टी (बिहारी), ट (ऐंक ड़े), ट (दुलैंकड़े), टे (लावाँ), टै (दोलावाँ), टो (होड़ा), टौ (कनौड़ा), टं (टिप्पी), ट: (बिदै) । अस्याः लिपेः वर्णमालायां प्रायः संयुक्तवर्णाः न सन्ति । यद्यपि बहु संयुक्तध्वनयः सन्ति । फलकम्:ब्राह्मी

व्यञ्जनवर्णाः

नाम		उच्चारणम्	नाम		उच्चारणम्	नाम		उच्चारणम्	नाम		उच्चारणम्	नाम		उच्चारणम्
ੳ	उरा		ਅ	ऐरा		ੲ	ईरी		ਸ	सूस्सा	स (Sa)	ਹ	हहा	ह (Ha)
ਕ	कक्का	क (Ka)	ਖ	खक्खा	ख (Kha)	ਗ	गग्गा	ग (Ga)	ਘ	घग्गा	घ (Gha)	ਙ	उंगा	ङ (Nga)
ਚ	चच्चा	च (Ca)	ਛ	छछ्छा	छ (Cha)	ਜ	जज्जा	ज (Ja)	ਝ	झज्जा	झ (Jha)	ਞ	नेया	ञ (Nya)
ਟ	टैनका	ट (Tta)	ਠ	ठठ्ठा	ठ (Ttha)	ਡ	डड्डा	ड (Dda)	ਢ	ढड्डा	ढ (Ddha)	ਣ	णाहणा	ण (Nna)
ਤ	तत्ता	त (Ta)	ਥ	थत्था	थ (Tha)	ਦ	दद्दा	द (Da)	ਧ	धद्दा	ध (Dha)	ਨ	नन्ना	न (Na)
ਪ	पप्पा	प (Pa)	ਫ	फप्पा	फ (Pha)	ਬ	बब्बा	ब (Ba)	ਭ	भब्बा	भ (Bha)	ਮ	मम्मा	म (Ma)
ਯ	यय्या	य (Ya)	ਰ	रारा	र (Ra)	ਲ	लल्ला	ल (La)	ਵ	वावा	व (Va)	ੜ	राढा	Rha

स्वरवर्णाः

स्वरवर्णाः			प्रतिनिधिः			ऐ पि ए	उदाहरणम्
वर्णाः	मात्राः	क कारेण सह संयोजनम्	नाम	यूनिकोड	व्यवहारिकचिह्नम्
ਅ		ਕ	मुक्ता (Muktā)	A	a	फलकम्:IPA	यथा एशिया
ਆ	ਾ	ਕਾ	कन्ना (Kannā)	AA	ā	फलकम्:IPA	यथा आम्रफलम्
ਇ	ਿ	ਕਿ	सिहारी (Sihārī)	I	i	फलकम्:IPA	यथा इष्टम्
ਈ	ੀ	ਕੀ	बिहारी (Bihārī)	II	ī	फलकम्:IPA	यथा ईश्वरः
ਉ	ੁ	ਕੁ	उङ्कर (Onkaṛ)	U	u	फलकम्:IPA	यथा पुस्तकम्
ਊ	ੂ	ਕੂ	दुलैंकड़े (Dulankaṛ)	UU	ū	फलकम्:IPA	यथा मूकः
ਏ	ੇ	ਕੇ	लावाँ (Lāvā̃)	E	ē	फलकम्:IPA	यथा वेष्टिः
ਐ	ੈ	ਕੈ	दोलावाँ (Dulāvā̃)	AI	e	फलकम्:IPA	यथा सैकतभूमिः
ਓ	ੋ	ਕੋ	होड़ा (Hōṛā)	O	ō	फलकम्:IPA	यथा कोषः
ਔ	ੌ	ਕੌ	कनौड़ा (Kanōṛā)	AU	o	फलकम्:IPA	यथा कौशल्या

देवनागरीलिपिना सह तोलनम्

व्यञ्जनवर्णाः	क वर्गः ਕ --- क ਖ --- ख ਗ --- ग ਘ --- घ ਙ --- ङ	च वर्गः ਚ --- च ਛ --- छ ਜ --- ज ਝ --- झ ਞ --- ञ	ट वर्गः ਟ --- ट ਠ --- ठ ਡ --- ड ਢ --- ढ ਣ --- ण	त वर्गः ਤ --- त ਥ --- थ ਦ --- द ਧ --- ध ਨ --- न	प वर्गः ਪ --- प ਫ --- फ ਬ --- ब ਭ --- भ ਮ --- म	अन्तस्थवर्णाः ਯ --- य ਰ --- र ਲ --- ल ਵ --- व	उष्मवर्णाः ਸ਼ --- श ਸ --- स ਹ --- ह ੜ --- ड़

मात्राः

਼ --- ़ ੍ --- ् ਾ --- ा ਿ --- ि ੀ --- ी ੁ --- ु ੂ --- ू ੇ --- े ੈ --- ै ੋ --- ो ੌ --- ौ ਂ --- ं ੰ --- ं

स्वरवर्णाः

ਅ --- अ ਆ --- आ ਇ --- इ ਈ --- ई ਉ --- उ ਊ --- ऊ ਏ --- ए ਐ --- ऐ ਓ --- ओ ਔ --- औ

संख्याः

੦ --- ० ੧ --- १ ੨ --- २ ੩ --- ३ ੪ --- ४ ੫ --- ५ ੬ --- ६ ੭ --- ७ ੮ --- ८ ੯ --- ९