कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये...
फलकम्:तलं गच्छतु फलकम्:Infobox settlement कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये (फलकम्:IPA audio link) इत्यनेन श्लोकेन अर्जुनः स्वयं किमर्थं युद्धं कर्तुं नेच्छति इति वदति । पूर्वस्मिन् अध्याये अर्जुनः अनेकाभिः युक्तिभिः स्वस्य युद्धोपरामस्य कारणानि अवदत् । परन्तु पूर्वस्मिन् श्लोके कापुरुषतायाः आरोपणं कृत्वा श्रीकृष्णः अर्जुनस्य सर्वाणि कारणानि अयोग्यानि इति उक्तवान् । ततः श्रीकृष्णः मम कथनं नावगच्छन् अस्ति इति मत्वा अर्जुनः अधिकान् तर्कान् वदति । सः वदति यत्, हे मधुसूदन ! अहं रणभूमौ भीष्मेण, द्रोणेन च सह कथं युद्ध्यामि ? यतः हे अरिसूदन ! तौ उभौ पूजनीयौ इति ।
श्लोकः
अर्जुन उवाच-
- कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
- इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ ४ ॥
पदच्छेदः
कथम्, भीष्मम्, अहम्, सङ्ख्ये, द्रोणम्, च, मधुसूदन । इषुभिः, प्रतियोत्स्यामि, पूजार्हौ, अरिसूदन ॥
अन्वयः
मधुसूदन ! अहं सङ्ख्ये कथम् इषुभिः पूजार्हौ भीष्मं द्रोणं च प्रतियोत्स्यामि ? अरिसूदन !
शब्दार्थः
| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| मधुसूदन | अ.पुं.स्मबो.एक. | हे कृष्ण ! |
| अहम् | अस्मद्-द.सर्व.प्र.एक. | अहम् |
| सङ्ख्ये | अ.नपुं.स.एक. | युद्धे |
| कथम् | अव्ययम् | केन प्रकारेण |
| पूजार्हौ | अ.पुं.द्वि.एक. | सम्मान्यौ |
| भीष्मं | अ.पुं.द्वि.एक. | भीष्मं |
| द्रोणं | अ.पुं.द्वि.एक. | द्रोणं |
| च | अव्ययम् | च |
| इषुभिः | उ.पु.द्वि.बहु. | बाणैः |
| प्रतियोत्स्यामि | प्रति+√युध प्रहारे-पर.कर्तरि, लट्.उपु.एर. | सम्प्रहरिष्यामि |
| अरिसूदन | अ.पुं.स्मबो.एक. | हे शत्रुभञ्जन ! |
व्याकरणम्
सन्धिः
- पूजार्हावरिसूदन = पूजार्हौ + अरिसूदन यान्तवान्तादेशसन्धिः
समासः
- पूजार्हौ = पूजाम् अर्हौ – द्वितीयातत्पुरुषः ।
कृदन्तः
- अर्हः = अर्ह् + अच् (कर्तरि)
अर्थः
हे मधुसूदन ! पितामहः भीष्मः आचार्यः द्रोणश्च मम अत्यन्तं पूजार्हौ । अहं युद्धे कथं तौ प्रति बाणप्रयोगं करवाणि ?
भावार्थः [१]
'मधुसूदन', 'अरिसूदन' – एते उभे पदे सम्बोधनत्वेन उपयुक्ते । तस्य कारणम् अस्ति यत्, भवान् दैत्यानां, शत्रूणां च संहारकः अस्ति । अर्थात् ये दुष्टस्वभावाः, अधर्मिणः, सर्वेभ्यः कष्टदातारः भवन्ति, तान् अपि भवान् अमारयत् । ते सर्वे विद्वेषिणः अनिष्टकारिणः आसन्, परन्तु अत्र मे सम्मुखं भीष्मद्रोणसदृशाः श्रेष्ठाः सन्ति । तान् अहं कथं मारयानि ? इति।
'कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च' – अहं कापुरुतायाः कारणेन युद्धात् उपरतः न भवामि, प्रत्युत धर्म दृष्ट्वा युद्धात् विमुखो भवामि । परन्तु भवतः कथनम् अस्ति यत्, मयि युद्धकाले कापुरुषता, नुपंसकाता च कुतः सम्प्राप्ता ? इति । भवान् एव चिन्तयतु यत्, पितामहेन भीष्मेण, आचार्येण द्रोणेन च सह अहं युद्धं कथं करवाणि ? अत्र मे कापुरुषता नास्ति । कापुरुषतायाः स्थितिः तदा भवति, यदाहं मृत्योः भीतः भवामि, प्रत्युताहं मारयितुं बिभेमि । जगति द्वौ सम्बन्धौ एव मुख्यौ मन्येते । जन्मसम्बन्धः, विद्यासम्बन्धश्च । बाल्यकालाद् अहं पितामहस्य अङ्के (क्रोडे) विकसितः । बाल्यावस्थायां यदाहं तं "पितः ! पितः !" इति सम्बोधयामि स्म, तदा सः कथयति स्म यत्, अहं तु ते पितुः अपि पितुः अस्मि इति । एवं सः मयि अतीव स्निहयति स्म । विद्यासम्बन्धत्वात् आचार्यद्रोणः मे पूजनीयः । स मे विद्यागुरुः स्वस्मै पुत्राय अपि मत्सदृशं ज्ञानं नायच्छत् । स ब्रह्मास्त्रोपयोगविद्याम् उभौ अपि पाठितवान्, परन्तु ब्रह्मास्त्रस्य प्रतिक्षेपणविद्यां स मामेव पाठितवान् । तस्य वरदानम् अस्ति यत्, "मदुत्तमः अस्त्रशस्त्रकलासम्पन्नः तस्य शिष्येषु न कोऽपि भविष्यति" इति । तौ प्रति 'रे' इत्यादीनि वचनानि अपि तयोः हत्यासदृशानि सन्ति । तर्हि तौ हन्तुं शरचालनं तु कियत् महात्पातकं भविष्यति ?
'इक्षुभिः प्रति योत्स्यामि पूजार्हौ' – भीष्मद्रोणौ मे पूजनीयौ । तयोः मयि पूर्णाधिकारः; यतः तौ तु मयि घातं कर्तुं प्रभवन्ति, परन्त्वहं तयोः प्रहारं कथं करवाणि ?
सम्बद्धाः लेखाः
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
- http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
- http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
- https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU
उद्धरणम्
अधिकवाचनाय
- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च
- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, साधनकसञ्जीवनी, गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - ८