परम्परितधावनम्
परम्परितधावनक्रीडा (Relay) धावनक्रीडायाम् अन्यतमा क्रीडा ।
परम्परितधावनम्
परम्परितधावनस्योल्लेखः प्राचीनेषु विश्वक्रीडायोजनेषु न लभ्यते । आधुनिकस्य विश्वक्रीडोत्सवस्य श्रृङ्खलायाः पञ्चमक्रीडोत्सवे यो हि स्वीडनस्य राजधान्यां 'स्टाक होल्म' नगर्यामायोजितोऽभत् 'रिले दौड' नाम्ना प्रथमवारं विश्वस्तरेण समक्षमायातम् । आधुनिके काले धावनकूर्दनादिकला- 'एथलेटिक्स' याः प्रचलनं 'यूनाईटेड किंगडम्’ -त एवाभवत् । अमेरिकादेशोपि तदर्थमेतेषामेव कृतज्ञो विद्यते ।
'रिले’ शब्देनांग्लभाषायां समाचारवाहकैः प्रयुक्ज्यमानस्य द्रुतगाम्यश्व समूह्स्यार्थो गृह्यते । यदा यान्त्रिकानि वाहनानि नाभवैस्तदा सन्देशवाहका अश्वानारुह्य समाचाराननयन् किञ्च मध्ये मध्ये श्रान्तमश्वं विसृज्य नवीनमश्वं पर्यवर्तन्त । इत्यमेकः सन्देशवाहकोऽश्वानामेकं समूहं प्रयुनक्ति स्म । अस्याश्वदलस्थांग्ल्- पर्यायोऽस्ति 'रिले आफ हौर्सिज्’ । विश्लेषणेनेदं विद्मो यद यथा स्थाने स्थानेऽश्वं परिवर्तयन् सन्देशवाहकोऽग्रे वर्द्धते, एतस्मात् कारणादिदं 'परिवर्तितधावक धावनं’ 'परम्परितधावनं’ वा क्थ्यते ।
इदं धावनमतीव दर्शनीयं भवति । अस्य धावनस्य दवौ प्रकारौ वर्तेते (१) ४X१०० तथा (२) ४X४०० मीटरमितं परम्परितं धावनम् । ४X१०० मीटरमानस्य वट्टकपरिवर्तनशैली-अदृश्यपरिवर्तनपद्धतिः (अदृश्यपारापरीपास) इति कथ्यते तथा ४X४०० मीटरमानस्य वट्टकपरिवर्तनशैलीं 'दृश्यपरिवर्तनपद्धतिः’ इति कथयन्ति । अनयोर्धावनयोर्महत्त्वपूर्णा वार्तेयमस्ति यद वट्टकः समग्रेऽपि धावने सर्वाधिकतीव्रगत्या गतिमानेव दृश्यते
- ४X१०० मीटरमितपरम्परितधावन- पद्धतिः
(अ) वट्ट्क ग्रहणं प्रस्थानञ्च -पर्वं वट्टकं सारल्येन दृढं गृह्णन्ति अन्तिमे द्वे अङ्गुल्यौ तं गृह्णीतस्तथाऽड्गुष्ठः शिष्टे अङुल्यौ च शरीरस्य भारोद्वहनसाहाय्याय त्रिपदिकायाः कार्यं कुर्वन्ति । पूर्वं वट्टकग्रहणस्य केचनान्ये प्रकारा आसन् । यथा
- (१) मध्यमानामिकाभ्यां वट्टाकं गृहीत्वाऽङ्गुष्ठस्य तथा तर्जनीकनिष्ठकयोस्त्रिपदीनिर्माणम् ।
- (२) तर्जन्या वट्टकग्रहणं तथा शिष्टाङ्गुष्ठागुलीनां साहाय्योपलब्धिः ।
- (३) अन्तिमाभिस्त्रिभिरङ्गुलीभिर्वट्टकं गृहीत्वाऽङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां साहाय्यग्रहणम् ।
वट्ट्कपरिवर्तनम्
आगन्तुकः क्रीडको गन्तुकाय क्रीडकाय द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां वट्टकं ददाति ।
- (१) हस्तस्योर्ध्वभागात्
- (२) हस्तस्याधोभगाच्च ।
साम्प्रतमधोभागाद् वट्ट्कप्रदानविधः प्रयोगो विशेषेण क्रियते । यतो ह्यस्मिन् -
- (१) वट्टकपतनस्यावसरो न्यूनो भवति तथा वट्टकदातुर्मनसि दृढो विश्वासो भवति यद् वट्ट्को गन्तुर्हस्ते निश्चितं गत इति ।
- (२) वट्टकपरिवर्तनसमये गतौ न्यूनताऽतीवाल्पा भवति
- (३) उभयोर्धावकयोर्मध्येऽन्तरमधिकतमं भवति येनेदमन्तरं स्वल्पधावनेन परिपूर्यते ।
वट्ट्कप्रदानस्य द्वावन्यावपि प्रकारौ स्तः -
- (१) तेनैव हस्तेन प्रदानं
- (२) विपरीतहस्तेन प्रदानमिति ।
प्रथमे प्रकारे सर्वेऽपि धावका आगन्तुका येन हस्तेन वट्ट्कं गृह्णन्ति तेऽग्रे गन्तुकायापि तेनैव हस्तेन तं ददति । अस्य तात्पर्यमिदमस्ति यद धावकः कुत्रापि मार्गे स्वस्य दक्षिणहस्तादवामे हस्ते वट्टकं परिवर्तयिष्यति एतेन १. गतववरोधस्तथा २. वट्टकपतनस्य सम्भावना -रूपिण्यौ हानि भवतः । अत एवायं विधिः साम्प्रतं न स्वीक्रियते ।
विपरीतहस्तेन वट्टकग्रहणम्
अस्मिन् विधौ धावको दक्षिणहस्ते वट्टकं नीत्वा धावति तथाऽग्रेतनधावकस्य वामह्स्ते तं ददाति । द्वितीयस्तृतीयस्य दक्षिणकरे तथा स चतुर्थस्य वामकरे वट्टकं ग्राहयति । प्रथमो धावको दक्षिणकरे वट्टकं कस्मात् कारणाद गृह्णतीत्यस्य प्रश्नस्योत्तर मिदमस्ति यत् स स्वल्पातस्वल्पमन्तरं यावद् धावनं वाञ्छति तच्च तदैव सम्भाव्यते यदा स बलनस्थले पङ्क्तौ धावेत् । यतो हि १०० मीटरवति परम्परिते धावने प्रथम-तृतीयौ धावकौ वलनस्थलयोरेव धावतः, अतस्तौ वट्टकं केवलं दक्षिणकरेणै वाग्रेतनाय धावकाय दातुं प्रभवतः । अत्र वट्टकदातुर्गृ हीतुश्च धावकयोरुत्तरदायित्वान्येव भवन्ति -
|
दातुरुत्तरदायित्वानि !! गृहीतुरुत्तरदायित्वानि | |
|---|---|
| १. सर्वात्मना धावनम् | १. अनातुरं प्रस्थानम् |
| २. यथासमयं वट्टक प्रदानम् | २. वट्टकपरिवर्तनकाले पूर्णगतिअर्धनम् |
| ३. वट्टकस्याग्रभागः पूर्णरुपेण मुक्तो भवेत् | ३. बाहुप्रक्रियाऽवरोधो न् स्यात् |
| ४. गृहितुर्हस्ते दृष्टिविन्यासः | ४. यथासमयं प्रस्थानम् |
| ५. वट्टकप्रदानात् परं स्वपङ्कतौ धावनम् | ५. पृष्ठे न प्श्येन्न च तदर्थं चिन्तयेत् । |
| ६. यदि वट्टकः पतेत् तदा तमुत्थाप्य प्रदद्यात् | ६. जिघॄक्षुः करः समुचिते स्थाने समुचितरीत्या गच्छेत् । |
| - | ७. वट्टकं बलादाकृष्य नादेयादपि तु शनैर्गृ ह्णीयात । |
परम्परितधावकदल योजना
अस्य धावनस्य दले चत्वारो धावका भवन्ति द्वौच धावकौ सहायकरुपेण भवतो ययोः सत्यवसर उपयोगः क्रियते । एतद दलं द्विधा सङ्घटटयते । पूर्वं धावकानां गतिक्रमेण १,२,३,४ संख्या निर्धार्यते तदनन्तरमधोदर्शितया रीत्या क्रमो व्यवस्थाप्यते -
- (१) प्रथमः - सं २,४,३,१ ।
- (२)द्वितीयः -सं ४, ३, २, १ ।
इद धावनमेकलमीदृशं विध्यते यत् पूर्णरूपेण दले निर्भरति, अतः सावधानतया
- (१) गतिर्निरवरोधं चलेत्
- (२) वट्टकपरिवर्तनं सावधानतया भवेत्
- (३) धावनस्यान्तरं न्यूनातिन्यूनं स्थात् तथा
- (४) निर्धारितस्य् सीम्नोऽन्तिमभाग एव वट्टकं परिवर्तयेत् ।
धावकानां क्रमयोजना चेत्थं सम्पादनीया -
- (१) प्रथमो धावकः - विश्वस्तः प्रस्थानकस्तथा चक्राकारपथे धावननिपुणो निर्वाच्यः ।
- (२) द्वितीयो धावकः - चक्राकारमार्गस्थोत्तमो धावकः, वट्टकादान प्रदानयोः कुशलस्तथा गतिसंवर्धने निपुणः ।
- (३) तृतीयो धावकः- चक्राकारमार्गस्थोत्तमो धावकः, वट्टकादान प्रदानयोः कुशलस्तथा गतिसंवर्धने निपुणः ।
- (४) चतुर्थो धावकः - प्रतिस्पर्धिना स्पर्धितुं दक्षः, वट्टकग्रहणे शूरस्तथा सरलस्य पथः कुशलो धाविता ।
४X४०० मीटरमानस्य परम्परितं धावनम्
१०० मीटरमिते धावने गन्तुर्हस्ते वट्ट्कप्रदानस्य दायित्वमागन्तुके भवति यर्हि ४०० मीटरमितेऽस्मिन् धावने गन्तुकस्येदं दायित्वं विध्यते यत् स आगन्तुकाद् वट्टकं नीत्वा गच्छेत् । यतो ह्यागन्तुक्स्तु श्रान्तो भवति । यदा कदा चवमपि भवति यद् गन्ता ऽऽगन्तुकादग्रे निःसरति तथा वट्टकं गृहीतुं न शक्नोति तदा स पुनरावर्तते । अस्मिन् धावने प्रत्येकं धावकस्य वामे करे वट्टको भवति तथा गन्ता दक्षिणेन करेण तमादत्ते । गन्ता धावन्नेव मध्ये पथि वट्टकं दक्षिणहस्ताद् वामे हस्ते परिवर्तयति । इत्थं द्वयोरपि दातृ-गृहीत्रोर्दायित्वविभागोऽधोदर्शितदिशा ज्ञेयः -
| दातुर्दायित्वम् | गृहीतुर्दायित्वम् |
|---|---|
| १.पदसञ्चारानुमानं, यस्मिन् विकृतिर्न भवेत् । | १. वट्टकादातुर्गतेः शारीरिकावस्थायाश्च समुचितमनुमानम् । |
| २. सावधानतया वट्टकपरिवर्तनम् । | २. वट्टके दृष्टिस्थैर्थपूर्वकं हस्त प्रसार्थ करतले वट्टकादानम् । |
| ३. परिवर्तनान्तरं स्वपङ्क्तावेव धावनम् । | ३. वट्टकादानात् परं गत्तिवर्धनम् । |
| ४. वट्टकग्रहणाय यथासमयं बाहुप्रसारणम् । | ४. पङ्क्तेरन्तरेव नैकट्येन धावनम् । |
| ५. अन्तिमधावनविधौ साहसरक्षणम् । | ५. द्वित्रिसञ्चारपर्यन्तं भुजप्रसारणं धावनं च । |
अस्मिन् धावने दलानां कालगणना चतुर्णामपि धावकानां कालगणनया न्यूना भवति । वट्टकपरिवर्तनसमयाधारेण जयपराजययोर्निर्धारणमत्र विधीयते ।
आधारः
अभिनवक्रीडातरङ्गिणी