दूरमानम्
मात्रादीनां सामान्यमानां लक्षणम् ॥
( श्री भोजदेवविरचित समराङ्गणसूत्राधारग्रन्थोक्त रीत्या )
संज्ञाभेदोऽथ सामान्यमानानां प्रतिपाद्यते ।
स्यादेकमङ्गुलं मात्रा कला प्रोक्ताङ्गुलद्वयम् ॥
पर्वं त्रीण्यंङ्गुलान्याहुः मुष्टिः स्याच्चतुरङ्गुला ।
तलं स्यात् पञ्चभिः षड्भिः करपादाङ्गुलैर्भवेत् ॥
सप्तभिर्दष्टिरष्टाभिः अङ्गुलैः तूणिरिष्यते ।
प्रादेशो नवभिस्तैः स्याच्छयातालो दशाङ्गुलः ॥
गोकर्ण एकादशभिः भवितास्तिर्द्वादशाङ्गुला ।
चतुर्दशभिरुद्दिष्टः पादो नाम तथाङ्गुलैः ॥
रत्निः स्यादेकविंशत्याः स्यादरत्निः करोन्मितः ।
द्वा चत्वारिंशता किष्कुरङ्गुलैः परिकीर्तितः ॥
चतुरुत्तरयाशीत्या व्यामः स्यात् पुरुषस्तथा ।
षण्णवत्याङ्गुलैश्चापं भवेन्नाडी युगं तथा ॥
शतं षडुत्तरो दण्डः नल्वस्त्रिंशद्धनुर्मितः ।
क्रोशो धनुः सहस्रं तु गव्यूतिं तद्वयं विदुः ॥
१ अङ्गुलः = मात्रा ।
२ अङ्गुलः = कला ।
३ अङ्गुलः = पर्वः ।
४ अङ्गुलः = मुष्टिः ।
५ अङ्गुलः =तलः ।
६ अङ्गुलः = कर – पाद ।
७ अङ्गुलः = दिष्टिः ।
८ अङ्गुलः = तूणि ।
९ अङ्गुलः = प्रादेशः ।
१० अङ्गुलः = शयतालः ।
११ अङ्गुलः = गोकर्णः ।
१२ अङ्गुलः = वितस्तिः ।
१४ अङ्गुलः = पाद ।
२१ अङ्गुलः = रत्निः ।
२४ अङ्गुलः = अरत्निः ।
८४ अङ्गुलः = व्याम-पुरुषः ।
८६ अङ्गुलः = चाप-धनुषः ।
८६,८६.. अङ्गुलः = नाडीयुगः ।
१०६ अङ्गुलः = दण्डः ।
३० धनुषः = नल्वः ।
१००० धनुषः = क्रोशः ।
२ क्रोशः = गव्यूतिः ।
४ गव्यूतिः= १ योजनम् ।
लीलावती
यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यैः हस्तोऽङ्गुलैः षड्गुणितैः चतुर्भिः ।
हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह दण्डः क्रोशः सहस्रः द्वितयेन तेषाम् ॥
स्याद्योजनं क्रोशचतुष्टयेन तथाकराणां दशकेन वंशः ।
निर्वर्तनं विंशति वंशसंख्यैः क्षेत्रं चतुर्भिश्च भुजैर्निबद्धम् ॥
८ यवोदरः = अङ्गुलः ।
२४ अङ्गुलः = हस्तः ।
४ हस्तः = दण्डः ।
२००० दण्डः = क्रोशः ।
४ क्रोशः = योजनम् ।
१० हस्तः = वंशः ।
२० वंशः × २० वंशः = निर्वर्तनम् ।
रेण्वष्टकेन वालाग्रं लिक्षा स्यादष्टभिस्तु तैः ।
भवेद् यूकाष्टभिस्ताभिः यवमध्यं तदष्टकात् ॥
अष्टाभिः सप्तभिः षड्भिरङ्गुलानि यवोदरैः ।
ज्येष्ठ-मध्य-कनष्ठानि तच्चतुर्विंशतिः करः ॥
८ अणुः = रजोकणः ।
८ रजोकणः = वालाग्रः ।
८ वालाग्रः = लिक्षा ।
८ लिक्षा = यूका ।
८ यूका = यवः ।
८ यवः = अङ्गुलः ।
२४ अड्गुलः = हस्तः ।
४ हस्तः = दण्डः ( १ फ़ीट् ) ।
Radhakrishna.B (चर्चा)राधाकृष्णः बि