इन्द्रियाणि पराण्याहुः...
श्लोकः
- इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
- मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥
अयं भगवद्गीतायाः तृतीयोध्यायस्य कर्मयोगस्य द्विचत्वारिंशत्तमः (४२) श्लोकः ।
पदच्छेदः
इन्द्रियाणि पराणि आहुः इन्द्रियेभ्यः परं मनः मनसः तु परा बुद्धिः यः बुद्धेः परतः तु सः ॥ ४२ ॥
अन्वयः
इन्द्रियाणि पराणि आहुः । इन्द्रियेभ्यः परं मनः, मनसः परा बुद्धिः, यः बुद्धेः परतः सः (आत्मा) अस्ति ।
शब्दार्थः
| अन्वयः | सरलसंस्कृतम् |
| इन्द्रियाणि | नेत्रादीनि |
| पराणि | उत्कृष्टानि |
| आहुः | कथयन्ति |
| इन्द्रियेभ्यः | नेत्रादिभ्यः |
| परम् | उत्कृष्टम् |
| मनः तु | चित्तं पुनः |
| मनसः | चित्तात् |
| परा | उत्कृष्टा |
| बुद्धिः | धीः |
| यः बुद्धेः तु | यः धियः तु |
| परतः | उत्कृष्टः वर्तते |
| सः | सः आत्मा । |
व्याकरणम्
सन्धिः
- पराण्याहुः = पराणि + आहुः – यण्सन्धिः
- आहुरिन्द्रियेभ्यः = आहुः + इन्द्रियेभ्यः – विसर्गसन्धिः (रेफः)
- बुद्धिर्यो बुद्धेः = बुद्धिः + यः – विसर्गसन्धिः (रेफः)
- यः + बुद्धेः = विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः च
- मनसस्तु = मनसः + तु – विसर्गसन्धिः (सकारः)
- पसतस्तु = परतः + तु – विसर्गसन्धिः (सकारः)
तद्धितान्तः
- परतः ¬= पर + तसिः (प्रथमाविभक्त्यन्तात् स्वार्थे तसिः)
अर्थः
इन्द्रियाणि उत्कृष्टानि वदन्ति । इन्द्रियेभ्यः मनः उत्कृष्टम्, मनसः बुद्धिः उत्कृष्टा, बुद्धेः अपेक्षया आत्मा उत्कृष्टः वर्तते ।
शाङ्करभाष्यम्
इन्द्रियाण्यादौ नियम्य कामं शत्रुं जहिहीत्युक्तं तत्र किमाश्रयः कामं जह्यादित्युच्यते-इन्द्रियाणीति। इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि पञ्च देहं स्थूलं बाह्यं परिच्छिन्नं च अपेक्ष्य सौक्ष्म्यान्तरत्वव्यापित्वाद्यपेक्षया पराणि प्रकृष्टानि आहुः पण्डिताः । तथा इन्द्रियेभ्यः परं मनः सङ्कल्पविकल्पात्मकम् । तथा मनसः तु परा बुद्धिः निश्चयात्मिका । तथा यः सर्वदृश्येभ्यः बुद्ध्यन्तेभ्यः आभ्यन्तरः, यं देहिनम् इन्द्रियादिभिः आश्रयैः युक्तः कामः ज्ञानावरणद्वारेण मोहयति इत्युक्तम् । बुद्धेः परतस्तु सः, सः बुद्धेः द्रष्टा पर आत्मा ॥
सम्बद्धाः लेखाः
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
- http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
- http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
- https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU
उद्धरणम्
अधिकवाचनाय
- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च